شیرخشت چیست؟

شیرخشت 14 گرمی ماده‌ای سفیدرنگ، کمی مایل به زرد و با طعمی شیرین است. در فارسی به آن «شیرخشت» یا «شیر خاشاک» می‌گویند. در زبان فرانسه آن را ماناپورگاتی و در انگلیسی Purgative Manna می‌نامند.

این ماده از دسته انگبین‌های دارویی به‌شمار می‌رود و با انگبین‌های غذایی مانند گزانگبین و گز علفی تفاوت دارد؛ تفاوت اصلی آن‌ها در خاصیت مسهلی‌شان است. شیرخشت در مقادیر زیاد خاصیت اسهالی دارد، اما بدون ایجاد اذیت یا اضطراب، معده را پاکسازی می‌کند و در عین حال یبوست ایجاد نمی‌کند.

خواص شیرخشت 14 گرمی

انواع شیرخشت

شیرخشت در انواع مختلفی یافت می‌شود که منشأ آن چندین نوع گیاه است. هر چند تفاوت‌هایی میان آنها وجود دارد، اما همه‌ی آن‌ها از نظر خواص دارویی، به‌ویژه خاصیت مسهلی، شباهت‌هایی دارند. مواد مشابه و هم‌خانواده‌ی شیرخشت عبارت‌اند از: بید خشت، ترنجبین، ون انگبین، شکرگز، شکر تیغال و حدود بیست نوع انگبین دیگر.

بهترین نوع شیرخشت به‌صورت قطعات بزرگ، سفید، خالص، شیرین و زود حل در دهان دیده می‌شود که حس سردی و شیرینی ملایمی روی زبان ایجاد می‌کند.

سه نوع اصلی شیرخشت در بازار عرضه می‌شود:

1. نوع اشکی: به‌صورت قطعات متبلور و سوراخ‌دار است. این نوع خالص‌تر و خوش‌طعم‌تر است و در بازار جهانی به نام شیرخشت سیسیلی شناخته می‌شود.
2. نوع تخته‌ای یا کروی: رنگ زرد تیره و ناخالصی بیشتری دارد. هر چند شیرین است، اما طعمی ناخوشایندتر نسبت به نوع اول دارد.
3. نوع چرب: این نوع، ناخالص‌ترین و کم‌خاصیت‌ترین شیرخشت است که معمولاً در مرحله‌ی فساد قرار دارد و ارزان‌تر فروخته می‌شود.

گیاه‌شناسی شیرخشت

شیره‌ی شیرخشت از گیاهی به نام کوتوناستر (Cotoneaster) از خانواده گلسرخیان (Rosaceae) استخراج می‌شود. این گیاه در مناطق مختلف ایران با نام‌های گوناگون شناخته می‌شود:

• منجیل و قوشخانه: رازقی، ایرقی
• ارسباران: چالته، چالگو
• کتول: کرچوب
• آمل و کجور: وجل
• قزوین: شویر، آرهجوره
• مریوان: ارغوان

کوتوناستر درختچه‌ای به ارتفاع ۱ تا ۱.۵ متر است. شاخه‌های جوان آن قهوه‌ای تیره و متمایل به سیاه و شاخه‌های قدیمی‌تر خاکستری‌رنگ هستند. برگ‌های آن بیضی‌شکل، نیمه‌چرمی و دارای کرک‌های مخملی و خاکستری‌رنگ‌اند. گل‌های ریز آن معمولاً در اوایل بهار ظاهر می‌شوند.

در شرایط اقلیمی مساعد، این گیاه رشد خوبی دارد و شیره‌ی بیشتری تولید می‌کند. کشاورزان با ایجاد شکاف در تنه‌ی درخت، شیره‌ی شیرخشت را جمع‌آوری می‌کنند.

نظر حکمای طب سنتی

رازی در کتاب الحاوی، شیرخشت را به‌عنوان ملین و مسهل صفرا، مقوی جگر و معده معرفی کرده و آن را برای بیماران تب‌دار بسیار مناسب دانسته است.

ابن‌سینا و عقیلی خراسانی نیز خواص آن را در آثار خود ذکر کرده‌اند. به گفته‌ی آنان، مزاج شیرخشت معتدل است و برای نوزادان، به‌ویژه برای درمان زردی، دارویی بی‌خطر محسوب می‌شود.

عقیلی خراسانی در مورد نام شیرخشت می‌نویسد که واژه‌ی «خشت» در خراسان به‌معنای صمغ روی درختی به‌نام «کشیرو» بوده و با گذر زمان به «شیرخشت» تغییر یافته است.

خواص درمانی شیرخشت

• مسهل صفرا و اخلاط سوخته
• ملین و جلادهنده
• مقوی جگر، معده و احشا
• تسکین‌دهنده حرارت معده، قلب و جگر
• موثر در کاهش تشنگی و رفع عطش
• مفید برای سرفه و خشونت حلق
• ضماد آن باعث روشن شدن پوست می‌شود

از دیدگاه حیدریان در کتاب طب سینا، شیرخشت همچنین برای موارد زیر مفید است:

• تب‌بر و مناسب برای حصبه، سرخک، برونشیت و نرمی استخوان
• برطرف‌کننده‌ی برفک دهان و تبخال (خوراکی و موضعی)
• مفید برای گرمازدگی و تنظیم عملکرد گوارش

عوارض احتمالی شیرخشت

• ایجاد نفخ و صدای شکم (قرقر شکم)
• رقیق کردن منی و تسریع انزال

مصلحات شیرخشت

برای کاهش عوارض، مصرف آن با روغن بادام و رازیانه یا ترنجبین به میزان مساوی توصیه می‌شود.