شیرخشت چیست؟

شیرخشت 14 گرمی: ماده ای سفید رنگ کمی مایـل بـه زرد و شـیرین اسـت، بـه فارسی «شیرخشت» و «شیر خاشاک» می گویند.

بـه فرانسـوی «ماناپورگــاتی» و بــه انگلیسی «پورگاتیومانــا» (Purgative manna) می نامند.

شیرخشت جزء انگبین های دارویی‌ است و با انگبین های غذایی گزانگبین و گز علفی متفاوت می‌باشد.

فرق آن بیشتر در خاصیت مسهلی آنها است.

زیرا به مقدار زیاد خاصیت اسهالی دارد، ولی اسهال شیرخشت بدون اذیت و اضطراب است و پس از آنکه معده را پاک کرد، تولید یبوست نمی نماید.

شیرخشت دارای انواع مختلفی اسـت، کـه از چندین نوع گیاه گرفته می‌شود کـه از نظـر خـواص مسهلی و سایر خواص کم و بیش شبیه هستند.

برادرانش بید خشت، ترنجبین، ون انگبین، شکر گز و شکر تیغال و بیست انگبین دیگر می‌باشند.

بهترین شیرخشت تکه های بزرگ سفید و شیرین خالصی است که با گذاشتن در دهان، به سرعت حل شده و زبان را بسیار شیرین و سرد می‌کند.

شیرینی شیرخشت با عسل و شکر تفاوت دارد.

شیرخشت در بازار بـه سه صورت عرضه می‌شود:

1. نوع اول اشکی نام دارد که بـه صـورت قطعات متبلور، سوراخ دار و اشکی شکل به قطر یـک انگشـت بوده و خالص‌تر از سایر اقسام است. ایـن نـوع شیرخشـت در بازار بین المللی به شیرخشت سیسیلی معروف است و رنـگ آن سفید با طعـم شـیرین و خیلی کـم تهـوع آور اسـت.
2. نـوع دوم شیرخشت تخته‌ای یا تکه‌ای یا کروی بـا رنـگ زرد تیـره، غیرخـالص که طعم آن شیرین بوده، ولی خیلی نامطبوع‌تـر از نـوع اول اسـت.
3. نـوع سـوم شیرخشـت چـرب اسـت کـه ناخـالص‌تـرین نـوع شیرخشت بوده که در جریان فاسد شدن است و طبعاً ارزان‌تـر و کم خاصیت‌تر از سایر اقسام است.

گیاه شناسی شیرخشت

شیرخشت مانی است که از گیـاه کوتوناسـتر از خـانواده رزاسه یا گلسرخیان گرفته می‌شود.

این گیاه دارای گونه‌های مختلفـی در مناطق گوناگون ایران است که با نام‌های محلی متعـدد شـناخته می‌شود، از جمله:

• در منجیل و قوشخانه «رازقی و ایرقی»
• در ارسباران «چالته و چالگو»، در کتول «کرچوب»
• در پلزنگولـه و سیاه بیشه «خرپنو و وجرد»
• در آمل و کجـور «وجـل»
• در شیرین سر قزوین «شویر و آرهجـوره»
• در رودبـار «بجـا»
• در مریوان «ارغوان»
• در عمارلو « وشور و راشگر»
• در دره کـرج «شیرخشت»
• در آذربایجان غربی «داغ هیواسی و دارگیزیگ”
• و در سردشت «بوق»

کوتوناستر درختچه‌ای به ارتفاع ۱ تا ۵/۱ متر، با شاخه‌های جوان باریک، قهوه‌ای تیره متمایل به سیاه است.

شاخه های سال قبل قهوه‌ای تیره متمایل به خاکستری است.

برگ ها نیمه چرمی بیضی کشیده تا بیضی، به طول ۴ تا ۱۸ و عرض ۵ تا ۱۳ میلی متر با قاعده باریک، نـوک تیـز یـا گـرد بـا منقـارک غضـروفی کوچک است.

سطح زیر برگ با کرک‌هـای مخملـی – نمـدی، خوابیده خاکستری پوشیده شده است.

گل کوچک به قطر تـا ۷ میلی متر یا کاسبرگ های سه گوش، قرمز رنگ یا سبز در حاشیه قرمز دیده می‌شود.

فصل گلدهی اوایل بهار است.

نکته قابل توجهی که وجود دارد این است که درخت شیرخشت چنانچه در شرایط مساعد اقلیمی باشد رشد خوبی کرده و شیره فراوانی از آن خارج می شود ولی در صورتی که شرایط اقلیمی آن نامناسب باشد شاید رشد کند ولی شیره مطلوبی از خود تولید نمی‌کند.

با ایجاد شکافی در دیواره‌ی این درخت توسط کشاورزان شیره‌ای از آن استخراج می‌شود.

نظر حکما در مورد شیرخشت 14 گرمی

ابوبکر محمدبن زکریای رازی در کتـاب الحاوی خـواص شیرخشت را بدین صورت مطرح می‌کند:

• طعم آن شیرین و در ‌آخر تلخ است. به مقدار ۱۵-۱۰ گرم به عنـوان ملـین و ۶۰-۴۰ گرم به عنوان مسهل در طب استعمال می‌شـود.
• در طـب قـدیم به‌عنوان ملین، مسهل صـفرا، مقـوی جگـر و معـده و احشـاء شناخته شده و آن را بهترین مسهل برای بیمـاران تـبدار مـی دانسته اند.
• چنانچه از شواهد طـب سنتی مکتـوب برمی‌آید شیرخشت به لحاظ مزاج معتـدل دارو، بـرای نـوزادان تجویز می‌شود.
• در طب سنتی شفاهی مردم که ناشی از تجارب و عقاید طبی در مناطق مختلف کشورمان است از جمله اسـتان فارس، خراسان و کردستان نیز شیرخشت به عنوان دارویی بـی‌ضرر جهت زردی نوزادان تجـویز مـی‌شـود.

حکیم عقیلی خراسانی در مـورد نـام شیرخشـت بحثـی را مطرح می‌کند و چنین توضیح می‌دهد که:

• از نظـر لغـوی،«خشت»، در زبان گفتـاری مـردم نـواحی خراسـان بـه معنـی صمغی است که روی درختی به نام “کشـیرو” پیـدا مـی‌شـود.
• پس شیرخشت در واقع به مفهوم خشت یـا صـمغی اسـت کـه روی درخت “کشیرو” است و “کشیرو” در طی زمان با حذف کاف و واو به «شیر» تبدیل شده است.
• همچنین شیرخشـت را به فارسی شیرخشک نیز می‌نامند یعنی لبن منجمد.

خصوصیت ظاهری شیرخشت در کتاب مخزن الادویه چنین توضـیح می‌دهد:

• «بهترین آن حبه‌ای بزرگ سفید شیرین خـالص آن اسـت که چون در دهان گذارند زود گداختـه شـود و کـام و زبـان را بسیار شیرین و سرد کند و با جلا و تقطیعـی باشـد و شـیرینی طعم آن شیرینی خاص اسـت ورای شـیرینی شـکر و عسـل»
• طبیعت آن، در آخر اول گرم و در رطوبت و یبوست معتـدل.

خواص شیر خشت از منظر طب سنتی

ابن سینا در جلد دوم کتـاب قـانون و عقیلی خراسانی در مخزن الادویه، خـواص و مزاج شیرخشـت را چنین بیان کرده‌اند که:

• از نظر مزاج معتدل بوده و باعـث اسـهال و سایر اثرات ترنجبین است، ولـی از تـرنجبین قـوی‌تـر اسـت.
• جلادهنده و ملین طبع
• مسهل صفرا و اخلاط سوخته
• مقوی جگر و معده و احشاء
• مسکن حرارت معده و قلب و جگر
• مفید جهت سرفه و خشـونت سـینه و حلق
• ایجاد برودتی مطبوع در دهان که از تشـنگی کاسته و رفع عطش می‌کند.
• ضماد آن برای روشن شدن پوست کاربرد دارد.

حیدریان در کتـاب طب سینا، خواص شیرخشت را چنین بیان کرده است:

• ملین
• تنظیم کننده گوارش
• مفید برای گرمازدگی
• تب‌بر و مفید برای حصبه، سرخک، برونشیت و نرمی استخوان
• خوردن و مالیدن شیرخشت برای رفع برفک دهان و از بین بردن تبخال لب و اطراف دهان

نکته:

در منابع اصلی طب سنتی، اشاره مستقیمی به نحوه مصرف این ماده نشده است، از این رو قبل از هر گونه مصرف خودسرانه، با پزشک خود در خصوص میزان و نحوه مصرف، مشورت نمایید.

شیر خشت چه عوارضی دارد؟

از عوارض شیرخشت می‌‎توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تولید ریـاح و قراقـر در معده (نفخ و صدای شکم)
• رقیق کردن منی و افزایش سرعت انزال

مصلح شیرخشت

مصـلح شیرخشت، روغـن بـادام و رازیانــه اسـت.

پس برای کاهش عوارض آن می توان از روغن بادام و رازیانه و یـا از هم وزن آن ترنجبین استفاده کرد.