سیاه‌دانه

«سُنیز» (انگلیسی: Nigella Sativa) گیاهی یک‌ساله و گلدار و بومی اروپای شرقی و کشورهای بلغارستان، قبرس، رومانی و غرب آسیا و کشورهای ایران، ترکیه و عراق است اما امروزه در مناطق دیگری از اروپا و آسیا نیز می‌روید.

این گیاه از خانواده آلاله‌ها و شماره گلبرگ‌های آن از پنج تا هشت است و دانه‌های سیاه‌رنگ آن در برگه‌های وسط گل قرار گرفته و بوی مخصوصی دارد.

این گیاه حدود ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر رشد می‌کند و دارای میوه‌ای سه قسمتی و بزرگ و کپسول مانند است که حاوی تعداد زیادی بذر است.

این بذرهای سیاه،به‌عنوان ادویه یا یک افزودنی در صنایع غذایی از جمله در آشپزی و قنادی، مورد استفاده قرار می گیرند.

در ایران این گیاه به ویژه در اراک و اصفهان به فراوانی می‌روید.

ترکیبات سیاه‌دانه

سیاهدانه سرشار از پلی‌فنل‌ها و توکوفرول‌ها است و روغن آن شامل اسیدهای لینولئیک، اولئیک، پالمیتیک و استئاریک است.

تیموکینون همراه با مشتقات آن مانند تیموهیدروکینون و تیمول مهمترین مواد دارویی سیاهدانه است که بطور فراوان در سیاهدانه وجود دارد.

این مواد دارای خواص آنتی‌اکسیدانی هستند.

آنتی‌اکسیدان‌ها هم بطور کلی بدن را در برابر چندین نوع بیماری مزمن از جمله سرطان، دیابت، بیماری‌های قلبی و چاقی محافظت می‌کنند.

۳۲ تا ۴۰ درصد از وزن سیاه‌دانه از روغن تشکیل شده‌است.

این روغن حاوی اسید لینولئیک مزدوج، اسید اولئیک و پالمیتیک اسید است.

از دیگر ترکیبات موجود در سیاهدانه می‌توان نیگلیدین، نیگلسین، نیگلیمین، تیموکینون، سیمن، کارواکرول، تیمول، آلفا-پینن، بتا-پینن، و چند نوع پروتئین و آلکالوئید دیگر را نام برد.

موارد استفاده

سیاهدانه از قدیم تا امروزه به شکل‌های گوناگون از جمله «عصاره، روغن، دانه و…» به عنوان نوعی داروی گیاهی برای کمک به درمان برخی بیماری‌ها در طب سنتی استفاده می شود.

کارهای فارماکولوژیک اخیر نقش بالقوه آنتی‌اکسیدان‌های سیاهدانه را نشان داده‌اند، بخصوص برای بهبود استرس اکسیداتیو از طریق مهار فعالیت رادیکال‌های آزاد و القای آپوپتوز برای درمان انواع سرطان، کاهش قندخون و جلوگیری از عوارض ناشی از دیابت استفاده می شود.

اثرات بیولوژیکی مفید گزارش شده سیاهدانه نیز شامل ضد سرطان، ضد دیابت، ضد میکروب، ضد التهابی، تقویت دستگاه ایمنی بدن، ضد فشارخون بالا و دارای فعالیت آنتی‌اکسیدانی است.

سیاهدانه از دیرباز به‌عنوان یک داروی گیاهی برای معالجه انواع بیماری‌ها و شرایط مختلف از دیابت تا آرتریت استفاده شده است.

سیاهدانه در آشپزی فلسطینی، بنگلادشی و گاهی در تولید نان‌های ایرانی و انواع خاصی از پنیر مورد استفاده است.

سیاهدانه مزه‌ای تلخ دارد. از سیاهدانه در شیرینی جات و شربت‌ها و لیکورها استفاده می‌شود.

به گونه‌ای از نان پاکستانی معروف به نان پیشاوری همیشه سیاهدانه می‌پاشند.

 

دانه‌های گیاه سیاه‌دانه.

مصرف دارویی

در طب سنتی در آسیا و آفریقا، خواص درمانی زیادی در مورد سیاهدانه ذکر می‌شود اما در حال حاضر، شواهد علمی دقیق و قابل توجهی در مورد خواص این دانه یا روغن آن در درمان بیماری‌ها وجود ندارد.

طی یک کارآزمایی بالینی در سال ۲۰۱۶ در ایران، شواهد ضعیفی در رابطه با تأثیر سیاهدانه بر کاهش فشارخون و کاهش تری‌گلیسرید و کلسترول بد و افزایش کلسترول خوب، در کوتاه‌مدت به‌دست آمد.

تأثیر بر کاهش وزن

در واقع مکانیسم‌های دقیقی که نشان دهد سیاهدانه باعث کاهش وزن می‌شود، مشخص نشده‌است.

گفته می شود که ترکیبات موجود در سیاهدانه با اثر بر بیان ژن های خاص مربوط به کنترل اشتها و کاهش چربی، باعث کاهش وزن می‌شوند.

در یک بررسی روی ۱۱ مطالعه و حضور ۷۸۳ شرکت‌کننده، مشخص شد که سیاهدانه باعث کاهش بطور متوسط ۲٫۱ کیلوگرم وزن و ۳٫۵ سانتیمتر دور کمر طی ۶ تا ۱۲ هفته، در مقایسه با دارونما می‌شود.

یک بررسی دیگر روی ۱۳ مطالعه با ۸۷۵ شرکت‌کننده نشان داد که سیاهدانه باعث کاهش وزن ۱٫۸ کیلوگرم طی ۶ تا ۱۳ هفته شد.

بنابراین، در حالی که سیاهدانه احتمالاً برای کاهش وزن به تنهایی ممکن است بی اثر باشد چرا که هنگام ترکیب با رژیم کم‌کالری باعث کاهش وزن می‌شود.

یک مطالعه ۸ هفته‌ای نشان داد که زنانی که در رژیم غذایی نقصان کالری، ۳ گرم سیاهدانه در روز مصرف کرده بودند در مقایسه با کسانی که مصرف نکرده بودند، ۲٫۱ کیلوگرم بیشتر وزن از دست دادند و دور کمر ۳٫۱ سانتیمتر بیشتر کم شده بود.

لازم است ذکر شود که سطح فعالیت بدنی در بسیاری از مطالعات، مورد بررسی قرار نگرفته‌است، که بطور بالقوه نیز بر نتایج تأثیر می‌گذارد.

بنابراین هنوز تحقیقات بیشتر با کیفیت بالاتر برای تأیید مزایای احتمالی کاهش وزن سیاهدانه ضروری است.

تأثیر بر خطر بیماری قلبی

سیاهدانه حاوی ترکیباتی است که ممکن است برای سلامت قلب مفید باشد.

یک بررسی روی ۵ مطالعه نشان داد که سیاهدانه باعث کاهش CRP که از نشانگرهای التهاب و خطر بیماری‌های قلبی است می‌شود.

این گیاه همچنین اثرات مفیدی بر فشارخون و چربی خون دارد و می‌تواند خطر بیماری‌های قلبی را کاهش دهد.

بررسی ۱۱ مطالعه نشان داد که سیاهدانه باعث کاهش فشارخون پس از ۸ هفته درمان، در مقایسه با دارونما می‌شود.

یک بررسی دیگر روی ۱۷ مطالعه نشان داد که سیاهدانه باعث کاهش LDL و افزایش HDL در افراد سالم و در افراد با شرایطی مانند دیابت، چاقی و فشارخون بالا می‌شود.

در این بررسی همچنین دیده شده که سیاهدانه باعث کاهش تری‌گلیسیرید می‌شود.

در مجموع، این یافته‌ها نشان می‌دهد که سیاهدانه ممکن است به روش‌های گوناگون به سلامت قلب کمک کند.

تأثیر بر کاهش قندخون

تصور می‌شود که سیاهدانه با افزایش حساسیت به انسولین و تأخیر در جذب قند در بهبود قندخون مفید باشد.

بررسی ۱۷ مطالعه در افراد مبتلا به دیابت نوع ۲ نشان داد که سیاهدانه میزان قندخون ناشتا و هموگلوبین A1c را کاهش می‌دهد.

سایر بررسی‌ها بطور مشابه بهبود قابل توجهی در کنترل قندخون در مبتلایان به دیابت نوع ۲ نشان داده‌اند.

با این وجود، بسیاری از مطالعات موجود در این بررسی‌ها نتوانسته‌اند عوامل مرتبط با رژیم و ورزش را کنترل کنند، که ممکن است در نتایج تأثیر داشته باشد.

سایر تأثیرات مفید احتمالی

آسم:

مصرف سیاهدانه به همراه داروهای آسم می‌تواند در برخی از مبتلایان به آسم باعث بهبود سرفه، خس‌خس و عملکرد ریه‌ها شود.

ناباروری مردان:

مصرف روغن سیاهدانه باعث افزایش تعداد اسپرم‌ها و سرعت حرکت آنها در آقایان می‌شود.

درد پستان (ماستالژی):

استفاده از ژل حاوی روغن سیاهدانه بر روی سینه‌ها در دوران قاعدگی باعث کاهش درد در خانم‌های مبتلا به درد سینه می‌شود.

تب یونجه:

مصرف روغن سیاهدانه به صورت روزانه ممکن است علائم آلرژی را در افراد مبتلا به تب یونجه بهبود بخشد.

اگزما (درماتیت آتوپیک):

مصرف روغن سیاهدانه اگزما را در افراد دارای خارش و التهاب بهبود بخشیده‌است.

تیروئیدیت خود ایمنی:

مصرف سیاهدانه ممکن است در افراد مبتلا به هاشیموتو مفید باشد.

ضعف سیستم ایمنی بدن ناشی از داروهای ضد سرطان:

مصرف سیاهدانه به عنوان بخشی از رژیم غذایی افرادی که تحت درمان داروهای ضد سرطان قرار دارند ممکن است از بروز تب ناشی از کاهش گلبول‌های سفید (نوتروپنی) جلوگیری کند.

تورم (التهاب) ورید ناشی از داروهای ضد سرطان:

استفاده از روغن سیاهدانه در اطراف مناطقی که داروهای سرطانی به داخل ورید تزریق می‌شود،می‌تواند از تورم آن ورید جلوگیری کند.

حافظه و عملکرد شناختی:

سیاهدانه در پسران و آقایان به حافظه و عملکرد شناختی کمک می‌کند.

سوء هاضمه:

مصرف روغن سیاهدانه،عسل و آب باعث کاهش علائم سوء هاضمه می‌شود.

تشنج (صرع):

مصرف عصاره سیاهدانه باعث کاهش تشنج در کودکان مبتلا به صرع می‌شود.

عفونت دستگاه گوارش ناشی از هلیکوباکتر پیلوری:

مصرف پودر سیاهدانه به همراه داروی امپرازول ممکن است به از بین بردن باکتری در معده کمک کند.

هپاتیت سی:

استفاده از روغن سیاهدانه روزانه به مدت سه ماه باعث کاهش بار ویروسی در مبتلایان به هپاتیت C می‌شود.

سرطان گلبول‌های سفید خون (لوسمی):

سندرم متابولیک:

مسمومیت ناشی از داروی متوترکسات،مصرف سیاهدانه ممکن است آسیب کبدی ناشی از داروهای خاص را که برای درمان سرطان در کودکان مبتلا به نوعی سرطان خون استفاده می‌شود، کاهش دهد.

بیماری کبد چرب غیر الکلی یا NAFLD:

مصرف سیاهدانه روزانه به مدت ۳ ماه می‌تواند برخی از شرایط بیماری را بهبود ببخشد.

در ترک هروئین، مورفین و سایر داروهای افیونی:

استفاده از عصاره سیاهدانه سه بار در روز به مدت ۱۲ روز ممکن است علائم ترک مواد افیونی را کاهش دهد.

آرتروز:

استفاده از روغن سیاهدانه به مدت چهار هفته روی زانو می‌تواند به تسکین درد زانو ناشی از آرتروز کمک کند.

آرتریت روماتوئید (RA):

مصرف روغن سیاهدانه باعث کاهش درد و سفتی در مبتلایانی می‌شود که قبلاً متوترکسات مصرف می‌کردند.

خشکی بینی در افراد مسن:

استفاده از اسپری بینی حاوی روغن سیاهدانه می‌تواند خشکی، انسداد و پوسته پوسته شدن بینی را در بیماران مسن کاهش دهد.

عفونت گلو و لوزه‌ها:

مصرف ترکیبی از گیاه Chanca piedra و سیاهدانه به مدت هفت روز باعث کاهش درد در مبتلایان به عفونت لوزه می‌شود.

ویتیلیگو:

استفاده از کرم حاوی روغن سیاهدانه به مدت شش ماه می‌تواند باعث بهبود رنگ پوست در برخی از افراد مبتلا به ویتیلیگو شود.

سایر موارد

تقویت دستگاه ایمنی بدن، برونشیت، پیشگیری از سرطان، سرفه، مشکلات گوارشی از جمله نفخ و اسهال، آنفلوانزا، سردرد، افزایش شیر، اختلالات قاعدگی، علائم یائسگی.

نکات کلیدی در مصرف سیاه دانه

• مصرف سیاهدانه بدون مصلح به هیچ وجه توصیه نمی گردد.
• مصرف سیاهدانه در دوران بارداری ممنوع می باشد.
• زیاده روی در مصرف سیاهدانه باعث تهوع، کاهش نیروی جنسی و … می باشد و می تواند باعث مرگ شود.

نام‌های دیگر

سیاهدانه، سیاوله، سیاسونیجه(sia sevnija)، سیه‌دانه، سیاه‌تخمه، سونیچ سیاه، سنوخ سیاه، کمون اسود، شهنیز، شنیز، شونوز، شنز، شینیز، سنیز، شویز، کمون هندی، گرنج نان‌خواه، نانخه، نانخاة، نانوخیه، شونیز، کبودان، غرفج، خونجک، تشمیزج، بشمه، بوغنج، بزغنج، سیاه‌بیرغ، شنبیذ، شونانا، کالنجی و قالیز، نام‌های دیگر آن هستند.

در زبان هندی به آن کلونجی می‌گویند و در عربی، حبه البراکه، حبةالمبارکة، حبةالسودا و حبةالخضراء.

ساقه آن را سیسارون می نامند.