اکیناسه

سرخارگل (اکیناسه، اکیناشا) یک گیاه دارویی است که استفاده آن در آمریکای شمالی و اروپا بسیار معمول است و به عنوان دارویی برای بهبود سرماخوردگی فروخته می‌شود.

گیاه شناسی

سرخارگل گیاهی علفی و چند ساله از تیره کاسنی می باشد که ارتفاع آن حداکثر به ۱ تا ۱٫۵ متر می رسد.

برگ های پایین ساقه تخم مرغی تا نیزه‌ای شکل هستند که حداکثر ۳۰ سانتیمتر طول و ۲۰ سانتیمتر عرض دارند.

ساقه از انشعابات فراوانی برخوردار بوده و دارای پرزهای زبر و خشن است.

گل ها معمولاً به رنگ ارغوانی، صورتی، قرمز ارغوانی، زرد و نارنجی دیده می‌شوند و دیسک مرکز آنها (گل های لوله‌ای) سبز تیره، قهوه‌ای تیره و سیاه رنگ می‌باشد.

نیازهای اکولوژیکی و پراکنش

سرخارگل به نور فراوان احتیاج دارد و خاک های سبک (شنی) و متوسط (لومی) را تحمل می‌کند.

قادر است خشکی را به خوبی تحمل نماید.این گیاه به سرما مقاوم بوده و تا دمای منفی ۱۰ درجه سانتیگراد را به راحتی تحمل می‌کند.

سرخارگل بومی آمریکای شمالی است ولی امروزه در اکثر نقاط اروپا و آسیا و حتی برخی نقاط ایران هم بطور انبوه کشت می‌شود.

سرخارگل به صورت خود رو در جلگه های شمال شرقی تگزاس، میسوری و میشیگان یافت می‌شود.

کاشت، داشت و برداشت

سرخارگل معمولاً به دو طریق تکثیر می‌شود :

۱- تکثیر با بذر :

بذرها از نیمه دوم اسفند تا نیمه اول فروردین در خزانه یا گلخانه پاشیده شده و با خاک تا عمق حداکثر ۲ سانتیمتر پوشیده می‌شوند.

بذر سرخارگل معمولاً از قوه رویشی پایینی برخوردار هستند و برای جوانه زنی نیازمند رطوبت بالا می باشند.

بوته های قوی تر و پرپشت تر در پاییز به زمین اصلی منتقل می‌شوند و سایر بوته ها تا بهار سال آینده در گلخانه نگهداری می‌شوند.

۱۵ تیر تا ۱۵ مرداد زمان مناسبی برای انتقال نشا عنوان شده است.

۲- تکثیر به وسیله تقسیم بوته :

در این روش معمولاً از گیاهان ۳ ساله استفاده می‌شود.

در اواسط پاییز ابتدا شاخ و برگ های اضافی و مزاحم حذف گردیده و سپس بوته از خاک خارج می‌شود.

بوته را به چهار تا پنج قسمت که هر کدام دارای مقداری ریشه باشند تقسیم کرده و کشت می‌کنند.

ریشه گیاهان تا زمان کاشت بایستی به صورت مرطوب نگهداری شود.

سرخارگل گیاه کم توقعی است و نیاز زیادی به عملیات کوددهی ندارد ولی اگر در حین داشت بطور ماهیانه آن را با یک کود متعادل تغذیه کنیم نتیجه بهتری خواهیم گرفت.

در مرحله گلدهی کامل پیکره رویشی از ارتفاع ۲۰ سانتیمتری برداشت می‌گردد.

سرخارگل تا سال چهارم دارای بازده اقتصادی می‌باشد.

ترکیبات شیمیایی و فرآوری

تمام پیکر این گیاه اعم از ریشه و پیکر رویشی حاوی مواد ارزشمندی از قبیل ترکیبات آلکیل آمیدی، ایزوبوتیل آمید، اسید شیکوریک و … است.

همچنین دارای اسانس هم می‌باشد که مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده اسانس سرخارگل را هومولن، کاریوفیلن و اکسید کاریوفیلن تشکیل می‌دهند.

مکانیسم اثر

اثرات فارماکولوژیکی عصاره اکیناسه به چند دسته از مواد موجود در آن شامل آلکامیدها، مشتقات کافئیک اسید، پلی آلکن‌ها،پلی آلکین‌ها و پلی ساکاریدها نسبت داده می‌شود.

این تأثیرها عموماً با تحریک سیستم ایمنی غیراختصاصی صورت می گیرد.

آرابینوگالاکتان موجود در عصاره این گیاه سبب آزادسازی فاکتورهای TNF-α‏، TNF-β‏ و تولید سایتوکاین‌هایی مانند IL-‎۱‏، IL-6 و IL-10 به وسیله ماکروفاژها می‌گردد.

ترکیبات آمیدی لیپوفیلیک، آلکامیدها و مشتقات کافئیک اسید از جمله شیکوریک اسید موجود در عصاره گیاه سرخارگل سبب افزایش فعالیت فاگوسیتوزی به ویژه در سلول‌های پلی مورفو نوکلئو نوتروفیل گرانولوسیت می‌گردند.

مواد مؤثر موجود در این گیاه تحرک سلول‌های دندریتی و فیزیولوژی سلولی مربوط به این فرایند را تحت تأثیر قرار می‌دهد به نحوی که سلول‌های تیمار شده در مقایسه با سلول‌های کنترل به نحو مؤثرتری به گره‌های لنفاوی و طحال مهاجرت می‌نمایند.

ترکیبات آلکلیل آمیدی با اثر بر گیرنده‌های کانابینوئیدی-۲ و از طریق مسیرهای پیامرسان از جمله cAMP سبب القای رونویسی mRNAفاکتور TNF-α در ماکروفاژهای انسانی می‌شوند.

• فعالیت آنتی‌ویروسی

عصاره گیاه اکیناسه خاصیت ضد ویروسی قوی بر علیه ویروس‌های گونه‌های A و B آنفولانزای انسانی، پرندگان و همچنین ویروس سینسیشیال تنفسی دارد.
عصاره این گیاه با مهار اتصال هماگلوتینین ویروس آنفولانزا به گیرنده میزبان و مهار فعالیت نورآمینیدازی ویروس از ورود آن به داخل سلول و ایجاد عفونت جلوگیری و از گسترش آن ممانعت به عمل می‌آورد.

به نظر می‌رسد که عصاره اکیناسه با تحت تأثیر قرار دادن فاکتورهای رونویسی که مسئول رونویسی ژن‌های سایتوکاین‌ها به ویژه کموکاین‌ها هستند در مدولاسیون کموکاین‌ها و سایتوکاین‌ها مؤثر است.

با توجه به عدم مشاهده مقاومت ویروسی در نسل‌های بعدی ویروس‌های تیمار شده با عصاره اکیناسه می‌توان انتظار داشت که استفاده مداوم از این عصاره برخلاف داروهای ضد ویروس موجود موجب تولید گونه‌های مقاوم ویروس نگردد.

عصاره اکیناسه تأثیر زیادی علیه ویروس‌های درون سلولی ندارد از این رو این عصاره می‌تواند طی تماس‌های اولیه با ویروس اثر خود را اعمال نماید به این معنی که در آغاز و شروع عفونت یا طی انتقال ویروس از سلول‌های آلوده به سلول‌های دیگر می‌تواند بر ویروس اثر کند.

بنابراین مصرف این فرآورده به عنوان پیشگیری کننده قبل و در ابتدای ابتلا به سرماخوردگی و آنفولانزا می‌تواند بیشترین تأثیر خود را داشته باشد.

• فعالیت آنتی باکتریالی

مواد مؤثر موجود در عصاره اکیناسه با خاصیت آنتی باکتریال قوی بر باکتری‌هایی مانند Stereptococcus pyogenes, Haemophilus influenzae, Legionella pneumophila و Clostridium difficile که از مهمترین عوامل ایجاد عفونت‌های دستگاه تنفسی فوقانی و تحتانی مانند سینوزیت، برونشیت، تونسیلیتیس و پنومونیا هستند،تأثیر می‌گذارند.

از آنجایی که آلوده شدن سلول به ویروس‌هایی مانند راینوویروس‌ها، ویروس سینسیشیال تنفسی و ویروس آنفولانزا امکان آلوده شدن به باکتری‌های خاصی مانند هموفیلوس آنفولانزا و استافیلوکوکوس پنومونیا (و نیز برعکس) را افزایش می‌دهند.

عصاره اکیناسه با قابلیت غیرفعال‌سازی ویروس‌ها و باکتری‌ها و جلوگیری از ورود آنها به درون سلول میزبان،از عفونت‌های همزمان ویروسی و باکتریایی جلوگیری می‌نماید.

خواص درمانی و کاربردها

بر اساس مطالعه‌ای که در نشریه پزشکی نیو انگلند منتشر شده‌است، گیاه اکیناسه برخلاف باور عموم تأثیر معنی داری در پیشگیری از سرماخوردگی یا بهبود علائم آن ندارد، بطوریکه تأثیر آن با دارونما برابری می‌کند.

البته در بعضی مطالعات اظهار شده است که اکیناسه و ترکیبات فعال آن روی سیستم ایمنی فاگوسیتی اثر دارد ولی روی سیستم ایمنی اختصاصی اثر ندارد.

اما این مطالعات اغلب از سوی منابع مروج داروهای گیاهی منتشر شده‌اند.

امروزه محصولات دارویی اکیناسه برای عفونت‌های باکتریایی، ویروسی، پروتوزوایی و قارچی به کار می‌رود.

همچنین به عنوان ماده ضد التهاب و احتمالاً پیشگیری‌کننده مصرف می‌شود.

اگر چه تعداد زیادی از ترکیبات فعال اکیناسه شناسایی شدند ولی مکانیسم عمل آن ناشناخته است.

بومیان آمریکا از اوایل قرن ۱۷ میلادی از این گیاه برای درمان مار گزیدگی، بیماری‌های لثه و دهان، سرماخوردگی و … استفاده می‌کرده‌اند.

مطالعات و تجارب علمی متعدد نشان دهنده اثر بخشی گیاه اکیناسه پورپوره آ به عنوان یک محرک ایمنی به دلیل چندین مکانیسم شناخته شده می‌باشد.

۱- فعال کردن عمل فاگوسیتوز و تحریک گرانولوسیتها

۲- افزایش فعالیت متابولیکی و باکتری‌خواری ماکروفاژها

۳- افزایش تولید لمفوکین‌ها توسط لمفوسیت‌ها

شیرابه اندام هوائی گیاه اکیناسه پورپوره‌آ بطور چشمگیری درصد عمل فاگوسیتوزی گرانولوسیت‌های انسانی را افزایش داده و فاگوسیتوز ذرات مخمری را در شرایط این ویترو بالابرده است.

همچنین بعد از درمان با این گیاه افزایش تولید اینترفرون گزارش شده است.

فعالیت فارماکولوژیکی گیاه اکیناسه را نمی‌توان تنها به یک ترکیب واحد نسبت داد بلکه گروهی از ترکیبات شامل آلکامیدها، مشتقات اسید کافئیک، پلی‌ساکاریدهاو آلکن‌ها درگیر هستند.

اثر محرک ایمنی این گیاه مربوط به آمیدهای لیپو فیلیک، الکامیدها و مشتقات اسید کافئیک است که از طریق تحریک فاگوسیتوز گرانولوسیت‌های چند هسته‌ای انجام می‌شود.

پلی‌ساکاریدهای با وزن مولکولی زیاد شامل هتروکسیلان موجب فعال شدن فاگوسیتوز وآرابینوگالاکتان که آزاد شدن عامل نکروزکننده تومورها را سرعت بخشیده نیز در فعالیت تحریک سیستم ایمنی مؤثر هستند.

همچنین تولید اینترلوکین -۱ واینترفرون بتا بعد از مصرف خوراکی این گیاه گزارش شده است.

مطالعات بالینی انجام شده روی این گیاه به شرح زیر است.

اخیراً ۲۶ بررسی بالینی کنترل شده (۱۸ مورد اتفاقی راندم و ۱۱ مورد به صورت دو سو کور) به صورت سیستماتیک در آلمان به شرح زیر انجام شده‌است.

در ۱۹ مورد مطالعه اثر پیشگیری‌کننده یا درمان عفونت‌ها، ۴ مورد اثر کاهش دهنده عوارض جانبی داروهای ضدسرطان و درسه مورد اثر تعدیل‌کننده ایمنی مورد بررسی قرار گرفته است.

در این بررسی نتیجه گرفته شده که فراورده‌های محتوی گیاه اکیناسه دارای اثر مسلم و قطعی تحریک‌کننده قدرت دفاعی و ایمنی بدن است.

ورزش بطور کلی عملکرد ایمنی بدن را تحریک می‌کند ولی ورزش سنگین برخی پاسخ‌های ایمنی را مهار می‌کند و سبب افزایش خطر ایجاد عفونت می‌شود.

گزارش شده است که عصاره اکیناسه تغییرات ایمونولوژیکی ناشی از شرکت در مسابقه دو را به وضوح تنظیم می‌کند.

گیاه مهر طلائی هم با داشتن آلکالوئیدهای بربرین، هیدراستین و کانادین دارای اثر بارز وازوکنستریکتور بوده و از داروهای مقوی، ضد تب نوبه‌ای و مدر محسوب می‌گردد.

در مراکز گیاه درمانی آمریکای شمالی از این گیاه برای درمان عفونت های باکتریایی، قارچی و انگلی به عنوان یک آنتی‌بیوتیک استفاده به عمل می آورند.

آلکالوئید بربرین موجود در این گیاه اغلب باکتری های مولد اسهال را از بین برده و بر ضد موجودات تک سلولی عامل بیماری‌ها بسیار مؤثر می‌باشد.

بربرین افزون بر از بین بردن میکروب‌ها در تقویت سیستم دفاعی بدن نیز از طریق فعال کردن گلبول‌های سفید (ماکروفاژ) مؤثر می‌باشد.

مطالعات جدید بر روی حیوانات آزمایشگاهی نشان داده‌است که مصرف مهر طلائی برای کوچک کردن تومورها مؤثر بوده و اخیراً آن را در ردیف داروهای ضد سرطان نیز طبقه‌بندی نموده‌اند.